امروزه بسیاری از مسلمانان و به ویژه شیعیان، فرهنگ عاشورا را با فرهنگ بومی خویش امتزاج نموده اند. غور در فرهنگ و رفتار عامه مردم بیان گر این مطلب است که گاه فرهنگ عاشورا چنان با فرهنگ بومی هر منطقه ممزوج شده که به هیچ وجه انفکاک آن میسر نیست.
مقاله ذیل سعی دارد تا فرازی از مراسم تعزیت سرور و سالار آزادگان عالم، حضرت حسین بن علی را در مناطق تالش ایران به ویژه روستاهای دوردست این منطقه، شرح و معرفی کند. از آنجایی که مراسم عزاداری امام حسین در تمام تالش تقریباً یکسان است، مراسم عزاداری منطقه امامزاده شفیع به عنوان نمونه، انتخاب و معرفی شده است.
در اواخر ماه ذی الحجه، بزرگان و هیأت امنای مسجد و بقعة امامزاده شفیع در شاندرمن تالش به اهالی روستای خویش اعلام می کنند هرکس می خواهد در شست وشو و نظافت مسجد و بقعه سهیم باشد فردا بدان جا بیاید. جوانان و پیران با علاقة وافر راهی مسجد می شوند تا هرکس به فراخور توان گردی از سیمای مسجد بزداید. در این راه پیر غلامان امام حسین راهنمای آنها می شوند.
در دهه اول محرم، هر شب از مهمانان و عزاداران پذیرایی می شود. به همین دلیل اندک اندک نذورات مردمی به یکی از جوانان برومند و فعال مسجد تحویل می گردد.
عشق به حسین و یاران جاودانه اش در اعماق دل شیفتگان حضرتش آشیانه کرده، گویی خلایق را ولوله ایی جانانه در جان افتاده است که هرکس با تمام وجود مشغول به کاری است. بعضی از آن ها فرش های مسجد و بقعه را به کنار رود مرغک برده اند تا با آب زلال آن شست و شو دهند؛ برخی نیز به رفت وروب در و دیوار مسجد پرداخته اند. بعضی دیگر پارچه های سیاه و پرچم های عزا را بر سر در منازل و مغازه ها نصب می کنند. برخی از زنان به شستن و تمیز کردن پارچه های رنگارنگ علم ه و بعضی دیگر به پاک کردن برنج و شکستن قند مشغول می شوند.
علم بندی
در شب اول محرم مراسم علم بندی برگزار می شود. مردان، داخل صحن و سرای مسجد نشسته، به بستن پارچه های رنگارنگ حول چوبی بلند می پردازند. پنجة علم را که معمولاً از جنس برنج و به رنگ طلایی است، بر نوک آن چوب می بندند. علم که آماده می شود با صلوات بر محمد و ذکر یا حسین و با احترام تمام، علم ها را در محراب مسجد، و در کنار و دو سمت منبر قرار می دهند. شب ها که هیأت زنجیرزنی و سینه زنی جوانان مسجد به عزاداری می پردازند دو نفر دو علم را برداشته، جلودار هیأت می شوند و تا پاسی از شب با دور زدن در میدان و حیاط مسجد و حول بقعة امام زاده شفیع به مرثیه خوانی و سینه زنی می پردازند.
در حین مراسم سینه زنی و در حالی که مرثیه خوان مشغول خواندن مرثیه ای در رثای حضرت عباس است، بعضاً به تناوب و وصف حال، شخصی با صدایی بلند و به شکلی حماسی فریاد می زند: ای شه کشور حی و سینه زنان هم با صدایی رسا و یکپارچه فریاد بر می آورند: اباالفضل یا آن که:
امید طفلان منی اباالفضل
یگانه غمخوارمنی اباالفضل
دارد سکینه آرزو اباالفضل
با تو نماید گفت وگو اباالفضل
ادای این مصرع پاره ها به گونه ای است که نه تنها بر ریتم اصلی مرثیه خللی وارد نمی کند، بلکه بر تهییج عزاداران نیز می افزاید.
استقبال از هیأت های مهمان
عموماً هیأت ها و دستجات عزاداری روستاهای دیگر راهی بقعة امامزاده شفیع شده و در محوطة بقعه و مسجد، تاسوعا را تا نزدیک نماز مغرب به عزاداری و مرثیه خوانی می پردازند. در این برنامه رسم است که هیأت زنجیرزنان مسجد و بقعة امامزاده با تشکیل دو صف بلند در دوسوی جادة ورودی به بقعه مستقر می شوند و از هیأت های سینه زن استقبال کرده، هنگام وداع آن هیأت ها از بقعه، آنان را بدرقه می کنند.
غالباً هر کدام از هیأت ها هنگام ورود به صحن بقعه امامزاده، مرثیه ای می خواند که مصرع السلام علیک یا شاه مظلومان تکیه کلام زنجیرزنان و سینه زنان است. هم چنین هنگام وداع با هیأت امام زاده، مرثیه ای خوانده می شود که تکیه کلام عزاداران، این مصرع است:
ای هم سفر زینب، رفتیم خداحافظ
ای خون جگر زینب، رفتیم خداحافظ
هم چنین هیأت امام زاده شفیع هم به فراخور حال، ابتدا مرثیه ای با مضمون خوش آمدگویی و برای وداع، مرثیه ای با مضمون بدرقه قرائت می کند.
زار زار، شام غریبان
در تالش و به ویژه در روستای امام زاده شفیع و روستاهای اطراف، مراسم زار زار و شام غریبان نیز برگزار می شود. زار زار معمولاً بامداد روز عاشورا، زمانی که هنوز خورشید طلوع نکرده انجام می گیرد و آن عزاداری بامدادی است که با چرخیدن حول نزدیک ترین بقعه و یا مسجد و سینه زدن توسط نوجوانان و جوانان صورت می گیرد در حالی که در دست هر کدام، شاخة کوچکی از گیاه شمشاد و یا چلم است. هم چنین پس از غروب آفتاب روز عاشورا مراسم شام غریبان برگزار می گردد.
زار زار، واویلا روز قتل حسین است
در عالم، در عالم آوای شور و شین است
و عزاداران در حالی که با شاخه های سبز شمشاد به سر و صورت خویش می زنند، مرثیه سر می دهند:
امروز حسین سر می دهد، سر راه داور می دهد
وای وای حسین وای، وای وای حسین وای
و در مراسم غروب شام غریبان، اشعار زیر با نوحه و سینه زنی در نهایت حزن و اندوه خوانده می شود:
امشب به صحرا بی کفن، جسم شهیدان است
زینب پریشان است
ارض و سما گریان بر حال یتیمان است
شام غریبان است
شام غریبان
شب شام غریبان، جملة اهالی در مسجد حاضر شده و تا نیمه شب به عزاداری و مرثیه خوانی می پردازند. در این شب، ابتدا پنجة علم را باز کرده، به شکل وارونه در همان جای قبلی می بندند. به نظر می رسد این کار، احترامی است که به دست بریدة حضرت عباس علمدار رشید کربلا گذاشته می شود.
از جمله اشعاری که در رثای سالار شهیدان در این شب خوانده می شود، مرثیه ای سوزناک از زبان حال حضرت فاطمة زهر است. در این مرثیه حضرت زهر با زمین کربلا به گفت وگو می پردازد؛
هیچ می دانی که است این شاه بی غسل و کفن؟
این حسین است آنکه گشته سر جدا دور از وطن
هست این نور دو چشم مصطفی فرزند من
جان تو جان حسینم ای زمین کربلا
آتش زدن خیام
از مراسم های سنتی در غروب شام غریبان، آتش زدن خیمه هاست، که دقایقی مانده به اذان مغرب انجام می شود. در عصر عاشورا خیمه هایی در چند نقطه نزدیک به هم برپا می شود. آنگاه دستجات عزاداری تا غروب آفتاب، حول خیام به عزاداری و نوحه سرایی همراه با سینه زنی و سنج نوازی می پردازند. سپس در وقت اذان مغرب، خیام به آتش کشیده می شود. بسیاری از شیفتگان حضرت سیدالشهد از خاکستر خیام سوخته شده، ذراتی را به عنوان تبرک برمی دارند.
علم واچینی
در سیزدهم محرم، مراسم علم واچینی برگزار می شود. در این مراسم، پارچه های علم ها یکی یکی باز می شود و به شکل زیبایی تا گردیده، بعضاً با عطر و گلاب معطر شده و در بقچه هایی برای سال دیگر بسته بندی و بایگانی می شود. هنگامی که هیأت در طول دهه به عزاداری می پردازد، مردم نذورات فراوانی هم لابه لای پارچه های علم می بندند که برای عمران و آبادانی مسجد و بقعه هزینه می شود.
نظر شما